top of page

rehberi

Ekran%20Resmi%202021-04-02%2022.28_edite

Kale Mahallesi

Kale Mahallesi. Fotoğraf kolajı: Yücel Tunca-2019

Kale Mahallesi. Fotoğraf kolajı: Yücel Tunca-2019

Pergamon yerleşmesinin kurulduğu (bugünkü Kale mahallelerini de kapsayan tepe ve güney yamacı) “Kale Tepesi”nin denizden yüksekliği 300 metredir.  Sert bir andezit kütlesinden meydana gelen bu dağın güneyinden Selinos Çayı, kuzeyinden Keitos Çayı akar. Kentin kurulduğu dağın doğal yapısı ve iki yanından geçen akarsular, doğudan ve batıdan gelebilecek saldırıları zorlaştırmıştır. Sert rüzgârların estiği ve dik bir yamaç olan kuzey tarafında ise yüksek kale duvarları inşa edilerek kentsel planlama daha çok güneye doğru yumuşak bir biçimde inen eğimli arazide gelişmiştir. Philetairos zamanında (M.Ö. 3.yy) genişletilen Bergama kent duvarları, M.Ö. 2.yy’da Eumenes zamanında Selinos Çayı’na kadar inen bölgeyi kapsayarak en geniş alana ulaşmıştır. Kentin “Dağın tepesinde yer alan, kendi surları olan Kale (Yukarı Kent)” ile güneyde daha yumuşak eğimli “Sur duvarları ile çevrili, bir Aşağı Kent” olmak üzere iki bölümden meydana geldiği anlaşılmaktadır. Bugün halk arasında Kale Mahallesi olarak adlandırılan Ulucami, Talatpaşa ve Kurtuluş mahallelerinin toplamından oluşan bölgede Hellenistik dönemde kent surları içerisinde halkın yaşadığı, Roma Dönemi’nde büyüyen nüfus ile yerleşimin ovaya doğru yayıldığı bilinmektedir. Ancak mahalleler ile ova yerleşimi arasındaki bağlantılar antik dönemden günümüze halen Roma Dönemi’ne tarihlenen üç köprü ve tonoz ile sağlanmaktadır.

M.S. 251 yılında yaşanan büyük depremin yıkımı ile bu dönemden sonra kötüleşen ekonomik ve siyasi durumun ardından şehir Philetairos zamanındaki kent surlarının içerisine çekilmek zorunda kalmıştır. Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması, 6.yy dan itibaren bakımsız kalan altyapı sistemleri gibi sebeplerle Bizans Dönemi kale tepesinin zirvesindeki alanda devam etmiş, kale tepesi etekleri terk edilmiştir. Bu süreçte yaşanan askeri akınlar da göz önüne alındığında 8.yy’dan itibaren hiç iskân görmeyen kentin sonraki yerleşme izleri 11. ve 12. yüzyıllara aittir.

Domuz Alanı'ndan Kale Mahallesi ve Bergama. Fotoğraf: Yücel Tunca-2017

Domuz Alanı'ndan Kale Mahallesi ve Bergama. Fotoğraf: Yücel Tunca-2017

14.yy başlarında dönemin güçlü beyliklerinden Karesi Beyliği’nin hakimiyetine giren kente Türkler yerleşmeye başlamıştır.  Bölgeye gelen Türkler daha çok bugünkü Selçuk Mahallesi ve civarına yerleştiklerinden Kale Mahallesi’nde Doğu Roma İmparatorluğu’nun ardıl vatandaşları olan Rumlar yaşamaya devam etmiştir. Karesioğulları bölgede fetih alanını artırdıkça doğuda Moğollardan kaçan Türkmenleri davet ederek Bergama’ya yerleştirmiş ve kentin demografik yapısını değiştirmeye başlamıştır. 14.yy’ın ikinci yarısında Osmanlı Devleti topraklarına katılan kentte imar hareketleri daha çok Türklerin yaşadığı bölge çevresinde (Selçuklu ve Barbaros mahalleleri) gelişirken Kale Mahallesi’nde gayrimüslimler iskân edilmeye devam etmiştir.

Günümüzde mahalle dokusunda gördüğümüz sivil mimarlık örnekleri en erken dönem olarak 18.yy ikinci yarısı ile daha çok 19.yy’a tarihlenmektedir. Bunun sebebi özellikle Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlere tanıdığı mülkiyet edinme, vergilendirmedeki eşitlikler ile azınlıkların sahip olduğu hakların lehlerine düzenlenmesi sonucu gelir artışı ve buna bağlı olarak inşa ettikleri binaların bu dönemde daha çok sayıda olmasıdır. Rum mimarisinde yaygın kullanılan taş malzemenin dayanıklılığının da katkısı ile inşa edilen yapılar mahallenin bugünkü dokusunu ortaya koymaktadır. Birçok yapıda görüleceği gibi antik dönemden kalan yapılara ait mimari parçalar devşirme elemanlar olarak kullanılmıştır. Bu örnekler ile bugünkü mahallenin altında yer alan antik kentin üzerine kurulan 19.yy kentinin çok katmanlı hali görsel olarak da izlenebilmektedir. Mahallelerde ara ara karşılaştığımız geleneksel konut dokusundan yola çıkarak bölgede yalnızca Ermeni ve Rumlardan oluşan Hıristiyan cemaatin değil Türklerin de yaşadığı kozmopolit bir yapı olduğunu görebilmekteyiz.

Kale Mahallesi'nin ara sokakları. Fotoğraf: Yücel Tunca-2018

Kale Mahallesi'nin ara sokakları. Fotoğraf: Yücel Tunca-2018

1915 olayları ile Ermeniler ve daha sonraki süreçte 1922 mübadelesine kadar Rumlar bölgeden uzaklaştırılmış; nüfus değişim programı kapsamında bölgeye getirilen Rumeli ve ada Türkleri buradaki konutlara yerleştirilmiş, mahallenin kültürel dokusu tamamıyla değişmiştir. İkinci değişim süreci ise 1980’lerde yaşanmıştır. Kentsel gelişimin çok hızlı yaşandığı tüm Türkiye’de olduğu gibi Bergama’da da görece zengin durumdaki göçmen halkın mahalleden kente ve büyük şehirlere göç ettiğini biliyoruz. Boş kalan konutlar ise dışarıdan göç alan kentin yeni vatandaşları tarafından kullanılmaya devam etmiştir.

2000’li yıllardan itibaren tarihi dokuda yaşamın farkındalığı ile bölgede gerçekleştirilmeye başlanan koruma çalışmaları ve restorasyonlar sürecinde Kale Mahallesi dışarıdan üçüncü bir göç dalgası ile karşı karşıya kalmıştır. Büyük şehirlerden bölgeye gelenler buradan konut sahibi olmaya başlamış, bir kısmı butik otel gibi konaklamaya yönelik ticari girişimlerde bulunurken diğer kısmı kendi yaşamını sürdürmeye başlamıştır. Bu bağlamda mahalleye bakıldığında demografik yapısında; mahallede doğup halen burada yaşamaya devam eden orta gelir grubu halk, köyden kente göç döneminde kırsaldan gelerek yaşamaya başlayan dar gelir grubu ile büyük kentlerden göç ederek sivil ve ticari yaşamlarına devam eden orta ve üst gelir gruplarını görebilmekteyiz. Ekonomik gelir açısından irdelendiğinde; dar gelir gruplarında mahallede konut yaşamı sadece konaklamayı sağlayan ve mahalle ile aidiyet kavramı açısından beklenti içinde olmayan kesimi, orta gelir grubunda mahalle yaşamı ile doğrudan ilişki kuran, kendini buraya ait hissederek yaşamını devam ettirmeyi amaçlayan kesimi, orta ve üst gelir grubunda ise büyük kentte yaşamış olmanın verdiği daha sakin ve küçük yaşam alanlarına özlemi olan ve aidiyet kurmayı deneyen ve korumacı anlayışa sahip bir kesim ile karşılaşmaktayız.

Kale Mahallesi'nin batı sınırını oluşturan Kınık Caddesi'nde bir esnaf. Fotoğraf: Yücel Tunca-2019

Kale Mahallesi'nin batı sınırını oluşturan Kınık Caddesi'nde bir esnaf. Fotoğraf: Yücel Tunca-2019

Kale Mahallesi, Dündar Sokak'ta bir Bergama evi. Fotoğraf: Yücel Tunca-2018

Kale Mahallesi, Dündar Sokak'ta bir Bergama evi. Fotoğraf: Yücel Tunca-2018

Akasya Parka doğru çıkan Kınık Caddesi.  Fotoğraf: Yücel Tunca-2018

Akasya Parka doğru çıkan Kınık Caddesi.

Fotoğraf: Yücel Tunca-2018

Özetle; 2014 yılında UNESCO Dünya Mirası listesine dahil olan Bergama’da çok katmanlı kültürel peyzaj kavramının en net biçimde izlendiği alan olan Kale Mahallesi; antik dönemde kurulan kentin ızgara kent planlaması ile geliştiği, ardından duraklama ve gerileme dönemine girdiği süreçlerin ardından bölgeye gelen Türkler’in, burada yaşayan Rum ve Ermeni halkı ile birlikte yaşadığı uzun bir süreçte katmanlar halinde şekillenmiştir. Bu sebeple bu mahallelerdeki yaşam her dönem çok renkli olmuştur. Günümüzde de mahalle kültürünün büyük ölçüde devam ettiği bu tarihi dokuda farklı kültürlerden insanlar ile karşılaşmamız ve birlikte sürdürdükleri yaşamlarına şahit olmamız aslında bölgenin geçmişten gelen önemli bir özelliği olduğunu fark etmemize imkân veriyor.

Fatih Kurunaz-2020

Selinos Çayı üzerindeki Tabak Köprü'den Pergamon etekleri ve Kale Mahallesi.  Fotoğraf: Yücel Tunca-2019

Selinos Çayı üzerindeki Tabak Köprü'den Pergamon etekleri ve Kale Mahallesi.

Fotoğraf: Yücel Tunca-2019

Sarı Denizaltı Sanat İnsiyatifi’nin 2020 yılında, 10 fotoğrafçı ve görsel sanatçı ile gerçekleştirdiği “Bir Mahalle’nin Hafızası: Kale” projesi kapsamında mahallenin psikocoğrafya, sözlü tarih ve belgeleme yöntemleri kullanılarak öznel ve nesnel anlatıları kayıt altına alınarak bir kitapta toplanmış, sergilenmiş ve web üzerinde yayınlanmıştır.

https://www.saridenizalti.com/birmahalleninhafizasikale

Domuz Alanı'nda bir sokak. Fotoğraf: Yücel Tunca-2018

Domuz Alanı'nda bir çıkmaz sokak. Sol kenarda yer alan taş örme duvarın arkası 1923 öncesinde tümüyle tahrip edilen Aziz Teodoros Kilisesi'nin bulunduğu alandır. Fotoğraf: Yücel Tunca-2018

Domuz Alanı'nda Elaia Otel ve arka planda Kale tepesi. Fotoğraf: Yücel Tunca-2017

Domuz Alanı'nda Elaia Otel ve arka planda Kale tepesi. Fotoğraf: Yücel Tunca-2017

bottom of page